آخرالزمان، چیستی و چگونگی

پیش بینی های «رنه گنون» (عبدالواحد یحیی) از افول و فروپاشی تمدّن مادّی غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده های آیین های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می دهد. نظریّه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش بینی کرده است و نظریّه «برخورد تمدّن ها» از «هانتنگتون» جنگ جهانی تمدّن ها و نظم جهانی نوی براساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از جهان، پیش بینی می کند. دوره پایانی دنیا

آخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته،[1] و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می شود.[2] و مقصود از آن در این جا روزگار و عمر جهان است. «آخرالزمان» ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی حیات دنیا است. واژه آخرالزمان در قرآن به کارنرفته؛ امّا مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است. قرآن به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الأَوّلینَ، المُستَقدِمینَ) و پسینیان (الأَخِرینَ، المُستَـخِرینَ) قسمت کرده است (واقعه/56 ، 13 و 39 و 49؛ حجر/15، 24) افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه های بسیار محقّق می شود. (اعراف/7،128؛ نور/24، 55 ؛ قصص/28، 5 ؛ فتح/48، 28 و...) این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند[3] و برخی از نشانه های قیامت که از آن به «اَشْراطالساعة» تعبیر شده (محمد /47، 18) نیز در این بخش واقعند. در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه های آخرالزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است؛[4] از این رو برای جدایی این دو موضوع مقاله آخرالزمان به حوادث و تحوّلات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری اختصاص یافته که معمولا در کتاب هایی تحت عنوان الْمَلاحِمُ والْفِتَن[5] و کتاب های مربوط به غیبت امام زمان[6](عج) بررسی می شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی های کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه ها و... محدود شده است.[7]
تعبیر «الیوم الأخر» که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیّت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است[8]؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث «آخرالزمان» مربوط نمی شود. از آن جا که مفهوم «آخر» نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد[9] و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن پرهیز کرده (لقمان/31، 34؛ احزاب/33، 63 و زخرف/43، 85) محدوده آخرالزمان به دقّت قابل اندازه گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات[10] می توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانست[11]؛ البتّه در بیش تر روایات، آخرالزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی(عج) مقارن است، اطلاق شده است.
بشر به مقتضای حبّ ذات و طبیعت جست و جو گر خود، همواره به سرانجام دنیا می اندیشیده است.[12] همه ادیان الهی و بیش تر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده اند.[13] در همه پیش گویی های مربوط به آخرالزمان، خبرهای وحشتناک و نگران کننده ای وجود دارد؛[14] ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت آمیز است.[15] در تمام فرقه ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادت مند بشر پیش بینی شده است.[16]در متون زرتشتی (از آیین های باستان) به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی (سوشیانس) محقّق می شود.[17] در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اوّلیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می شود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارت ها، دوره ای نو آغاز می گردد.[18] در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است.[19] در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش بینی شده که به وسیله «مشیح» محقّق می شود.[20] در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده[21] و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است.[22] در میان مکاتب بشری، پیش بینی «مارکس» از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی طبقه و بی نیاز از دولت را ارائه می دهد.[23] پیش بینی های «رنه گنون» (عبدالواحد یحیی) از افول و فروپاشی تمدّن مادّی غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده های آیین های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می دهد.[24] نظریّه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش بینی کرده است[25] و نظریّه «برخورد تمدّن ها» از «هانتنگتون» جنگ جهانی تمدّن ها و نظم جهانی نوی براساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از جهان، پیش بینی می کند.[26]

دیدگاه کلّی قرآن درباره پایان تاریخ
دیدگاه قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهی خوش بینانه بوده، پایان دنیا پایانی روشن و سعادت آمیز دانسته شده است. سرانجامِ سعادت مند جهان، همان تحقّق کامل غرض از آفرینش انسان ها است که چیزی جز عبادت خداوند نخواهد بود: «و مَا خَلَقتُ الجِنَّ والإِنسَ إِلاَّ لِیَعبدونَ.» (ذاریات/51 ، 56) عبودیّت الهی در سطوح گوناگون فردی و اجتماعی آن، براساس برنامه ریزی خداوند و در چارچوب اصل اختیار واقع شده و غالب انسان ها از آن بهره مند می شوند: «وَعدَاللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا مِنکُم وعَمِلوا الصَّـلِحـتِ لَیَستخلِفنَّهُم فِی الأَرضِ... ولَیُمَکِّننَّ لَهُم دِینَهُم الَّذِی ارتَضی لَهُم و لَیُبدِّلنَّهُم مِن بَعدِ خَوفهِم أَمناً یَعبُدونَنِی لاَیُشرِکونَ بِی شَیئاً» (نور/24،55)،«هُو الَّذِی أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدی وَدِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ.» (توبه/9،33؛ فتح/48،28 وصف/61 ،9)[27]
آیات ناظر به آینده جوامع انسانی، بر عنصر خوش بینی در جریان کلّی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعی فلسفه تاریخ براساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد.[28] از نگاه اسلام، دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، در کامل ترین شکل خود به بشر عرضه شده: «اَلیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم و أَتمَمتُ عَلیکُم نِعمَتی و رَضیتُ لَکُم الإِسلمَ دِیناً» (مائده/5 ،3) و همواره با انتقال از جامعه ای به جامعه دیگر شکوفاتر می گردد: «مَنْ یَرتدَّ مِنکُم عَن دِینِه فَسوفَ یأتِی اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهم و یُحِبّونَه» . (مائده/5 ،54)[29] خداوند از پیامبران گذشته، پیمان گرفته که به پیامبر خاتم(صلی الله علیه وآله)ایمان آورده، به او یاری رسانند (آل عمران/3،81) بنابراین، تمام نبوت ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش درآمد شریعت ختمیّه اند.[30] از ظاهر برخی آیات، چون«والسَّـبقونَ السَّـبقونَ أُولــئِکَ المُقرَّبونَ... ثُلَّةٌ مِن الأَوَّلینَ وَ قَلیلٌ مِن الأَخِرین» (واقعه/56 ، 10 ـ 13 و 14) و نیز بعضی روایات[31] برمی آید که پیشینیان از مردم آخرالزمان، فضیلت و مرتبه بالاتری داشته اند؛[32] امّا اهل تفسیر، سبقت گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی برای اقوام گذشته نشمرده اند؛ زیرا طبیعی است که اصحاب پیامبر(صلی الله علیه وآله)، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم تر باشند؛[33] البته روایاتی نیز حاکی از نسخ آیه مزبور نقل شده[34] که درست به نظر نمی رسد؛[35] و به دلیل سطح بالای معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّی اقوام گذشته، جای خود را در اسلام به معجزه عقلی و علمی (قرآن) داده[36] و وحی قرآنی، با سخن از قرائت و علم و قلم، آغاز می شود: «اِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ خَلَقَ الإِنسنَ مِن عَلَق اِقرَأ و رَبُّکَ الأَکرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلمِ عَلَّمَ الإِنسنَ ما لَم یَعلَم». (علق/96، 1 ـ 5) و قرآن، از دوره ماقبل اسلام، به عنوان عصر جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد می کند: «الجَـهِلیَّةِ الأُولَی» [37] (احزاب/33،33) از این رو، طبق روایات، سوره توحید و شش آیه آغازین حدید، برای اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش های دینی، از اقوام پیشین ژرف اندیش تر و دقیق ترند.[38] در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن، به رغم وقوع فتنه ها و آشوب های بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده اند؛[39] بنابراین، میان دیدگاه خوشبینانه اسلام درباره پایان تاریخ و ظهور آفت های اجتماعی بسیار در آن دوره، هیچ گونه تنافی وجود ندارد. برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند. (شعراء/26،84)[40] قرآن، امت پیامبر را معتدل ترین و در نتیجه کامل ترین: «و کَذلِکَ جَعلنکُم أُمَّةً وَسَطاً» (بقره/2،143)[41] و بهترین امّت: «خَیرَ أُمَّة اُخرِجَت لِلنَّاسِ» (آل عمران/3،110) معرفی می کند؛[42] بر همین اساس، خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده خداوند از طریق سنتهای طبیعی تاریخ، جوامع بشری را با آزمایش های مختلف به حدی از بلوغ، شعور و تجربه می رساند که زمینه حکومت جهانی صالحان مهیا شده[43] و بر اساس سنّت همیشگی خویش، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته، به فتح و پیروزی پایدار می رساند: «إِنَّهُم لَهمُ المَنصُورونَ و إِنَّ جُندَنا لَهُم الغَــلِبون». (صافات/37،172 و 173)[44] از مجموعه مباحث گذشته می توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام درباره پایان تاریخ، در عصر ظهور اماممهدی(عج) به وقوع خواهد پیوست.

نشانه ها و رخدادهای مهم آخرالزمان
ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می رود؛[45] لذا مفسران، مقصود ازنشانه های قیامت رادر آیه ذیل، بعثت پیامبر(صلی الله علیه وآله)دانسته اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد:[46]«فَهَل یَنظُرونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها». (محمد/47،18)
در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش بینی شده که بیش تر به دوره پایانی آن (مقارن با ظهور مهدی) مربوط می شود.

1. بحران معنویّت:
پیش از ظهور امام زمان(عج) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود. «اِقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و هُم فِی غَفلَة مُعرِضون.» (انبیاء/21، 1) در این آیه، مردم آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند، متّصف شده اند.[47] در روایات نیز منظور از اشراط الساعة که در آیه 18 سوره محمد/47 به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته و موارد متعدّدی از آن بر شمرده شده است.[48]

2. وقوع اختلاف ها و درگیری های بسیار:
یکی از نشانه های آخرالزمان، اختلاف ها و درگیری های فراوان میان گروه های گوناگون است: «فَاختَلفَ الأَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا مِن مَشهَدِ یَوم عَظِیم.» (مریم/19، 37) روایات، این آیه را به ظهور فرقه های مختلف در جهان اسلام مربوط دانسته اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف های بسیار خواهند شد.[49] آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض» (انعام/6 ، 65) نیز به وقوع اختلاف ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است.[50] بر اساس روایتی، آیه «ولَنبلونَّکم بشیء مِن الخَوف و الجُوع و نَقص من الأَمولِ و الأَنفُس...» (بقره/2،155) به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد.[51]

3. ظهور دجّال:
درهرسه دین آسمانی یهود، مسیحیت واسلام، ظهورفاسدترین ومخرّب ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است.[52] دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می خواند. برخی از مفسّران، تفسیر آیه «لَخلقُ السّموت و الأرض أکبر من خلق النّاس» (غافر/40،57) را به ظهور دجّال ناظر دانسته اند که دردید مردم، عظیم ترین موجود جلوه می کند؛[53] در حالی که خداوند، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک تر می شمارد.[54] سرانجام این پدیده به دست عیسی(علیه السلام)محو و نابود خواهد شد.[55]

4. وقوع مصائب:
برخی از آیات عذاب بر کافران و گنه کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می کنند؛ تطبیق داده شده است: «إن أتـکُم عَذابُهُ بَیَـتاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجِلُ مِنهُ المُجرِمونَ». (یونس/10،50) «فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین». (صافات/37،177)[56] با استفاده از آیه 65 انعام/6 برخی از این عذاب ها بدین شرح گزارش شده اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر «قُل هُو القادِرُ عَلی أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم» ، فرو رفتن برخی انسان ها در زمین «أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم» اختلافات بسیار در دین، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض». در این دوره زمانی،[57] ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «وَ لَنبلُونَّکُم بِشَیء مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقص مِن الأَمولِ وَالأَنفُس... .» [58]

5 . خروج سفیانی:
بیش تر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان گر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکّه، گرفتار عذاب الهی می شوند، خبر داده و آیه «ولَو تَری إِذ فَزِعُوا فَلاَ فَوتَ و أُخِذوا مِن مَکان قَرِیب» (سبأ/34،51) را درباره آن لشکر دانسته اند. در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است.[59] آیه «أَفأَمِنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیِّـَاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرضَ... .» (نحل/16، 45) نیز که توطئه گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است.[60] آیه «...ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِهَا» (نساء/4، 47) نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می گیرد.[61]

6 . ندای آسمانی:
بنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان(عج) بیعت و با صدایی بلند به گونه ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می کند: «أَتی أَمرُ اللّهِ فَلاَ تَستَعجِلُوهُ= فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید». (نحل/16، 1)[62] آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَریب یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَةَ بِالحَقِّ ذلِکَ یَومُ الخُروجِ» (ق/50 ،41و42) نیز درباره این حادثه، تأویل شده است.[63]

7. ظهور منجی بزرگ بشر:
مهم ترین رخ داد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان ها است: «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البـطِلُ إِنَّ البـطِلَ کانَ زَهوقًا.» (اسراء/17، 81) این آیه که از پیروزی چشم گیر حق بر باطل سخن می گوید، در روایات به ظهور مهدی(عج) تأویل شده است.[64] آیه 148 بقره/2 (أَینَ ماتَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا) نیز بر یاران نخستین مهدی(عج) که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می سازد، تطبیق داده شده است[65]. آیه «فَإِن یَکفُربِها هـؤُلاَءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکـفرین» [66] (انعام/6 ،89) نیز چنین است.

8 . نزول عیسی(علیه السلام):
یکی از رخ دادهای آخرالزمان، فرود آمدن عیسی(علیه السلام)از آسمان است: «و إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَةِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها» (زخرف/43، 61)، «وإِن مِن أَهلِ الکِتـبِ إِلاَّ لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ.» (نساء/4، 159) مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی(علیه السلام)در آخرالزمان را پیش بینی کرده اند[67] و در روایات نیز تصریح شده که وی در بیت المقدّس به نماز جماعت امام زمان(عج) اقتدا و در جنگ های ایشان نیز شرکت خواهد کرد.[68] براساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی(علیه السلام)از آسمان، یکی از نشانه های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی(علیه السلام)در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان به شمار می رود، خبر داده شده است.

9. خروج جنبنده ای از زمین:
قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده ای حکایت می کند که هنگام روی گردانی مردم از معنویّت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می گوید.[69]«و إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّةً مِنَ الأَرضِ تُکَلِّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بِـَایـتِنا لاَیُوقِنون». (نمل/27، 82) در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده[70] که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی اساس به نظر می رسد[71] و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است.[72]

10. هجوم یأجوج و مأجوج:
قومی وحشی و فاسد با تخریب سدّ ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی، به طور کلّی از بین خواهد رفت.[73]«حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلِّ حَدَب یَنسِلون.» (انبیاء/21،96) برخی، یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهای انسانی، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق العاده دانسته اند که از پشت مانعی مادّی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت.[74] برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن مادّی مخرّب شمرده اند که سدّ معنویِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد؛[75] در هر حال، بیش تر مفسّران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذ یَموجُ فِی بَعض و نُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعنهم جَمعًا» (کهف/18، 99) که بنابر قول مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بی درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه های متّصل به قیامت شمرده اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته اند:[76]«و حَرَامٌ عَلی قَریَة أَهلَکنها أَنَّهُم لاَیَرجِعونَ حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و... .» (انبیاء/21، 95 و 96) برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته[77] و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسأله «رجعت» ارتباط داده اند.[78]

11. رجعت:
در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان های گذشته، دوباره زنده می شوند. «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّة فَوجاً مِمَّن یُکَذِّبُ بِـَایـتِنا.» (نمل/27، 83) این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه ای از مکذّبان و نه همه آن ها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته اند که عدّه ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید.[79] مرگ و زندگی دوباره: «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ» (غافر/40، 11)،[80] عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الأَدنَی دُونَ العَذابِ الأَکبَر» (سجده/32، 21)،[81] ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولـهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِی بَأس شَدید» (اسراء/17،5)،[82] میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبراسلام: «و إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثـقَ النَّبِیّینَ ... لَتُؤمِنُنَّ بِه و لَتَنصُرنَّهُ» (آل عمران/3،81)[83] و منّت الهی بر مستضعفان تاریخ: «و نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّةً و نَجعَلَهُم الورِثین.» (قصص/28،5)[84] همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است.[85]

12. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان:
پس از پیروزی حضرت مهدی(عج) و یارانش، آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد:«وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا ... وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً... .» (نور/24، 55)، «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العـقِبَةُ لِلمُتَّقین» (اعراف/7،128)، «و قـتِلوهُم حَتَّی لاَتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه» (انفال/8 ، 39)،«لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البـطِلَ.» (انفال/8 ، 8) این آیات و آیات دیگر که از میراث بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می کند (انبیاء/21،105 و اعراف/7، 137 و قصص/28، 5) همگی بیان گر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان(عج) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویّت به سرخواهند برد.[86] افزون بر این، تحقّق کامل آیات«وَ لَه أَسلَمَ مَن فِی السَّمـوتِ و الأَرضِ» (آل عمران/3، 83) و «یُحیِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها» (حدید/57 ،17) و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون» (مائده/5 ، 3) و «یَومئذ یَفرُح المؤمِنونَ بِنَصرِاللّهِ...» (روم/30، 4 و 5) نیز در این دوره زمانی دانسته شده است.[87] در آن هنگام، همه نعمت های آسمان و زمین بر آن ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکـت مِنَ السَّماءِ والأَرضِ... .» (اعراف/7، 96)[88] چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدی به بالاترین حدّ رشد و بلوغ می رسند، بدین ترتیب، خلافت انسان بر زمین به کامل ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، وجود مقدّس امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام رجعت) تا قیامت در دنیا حضور داشته، جامعه انسانی هیچ گاه از حضورشان بی نیاز نمی شود.[89]

منبع: avinyfilm.ir

منابع:
الاتقان؛ انوارالتنزیل، بیضاوی؛ اوپانیشاد؛ اوستا؛ الایقاظ من الهجعه؛ بحارالأنوار؛ بحران دنیای متجدّد؛ برخورد تمدّن ها و بازسازی نظم جهانی؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ بودا؛ تاریخ ابن خلدون؛ تاریخ الغیبة الکبری؛ تاریخ ما بعد الظهور؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تفسیر التحریر والتنویر؛ تفسیر العیّاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیرالکبیر؛ تفسیر من وحی القرآن؛ تفسیر نمونه؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لأحکام القرآن، قرطبی؛ خاتمیّت؛ الدرّالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ سفینة البحار؛ سیطره کمیت و علائم آخرالزمان؛ صحیح البخاری؛ علی و پایان تاریخ؛ الغیبه، شیخ طوسی؛ الفتن والملاحم فی آخرالزمان، ابن کثیر؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ فلسفه تاریخ؛ فی ظلال القرآن؛ قیام و انقلاب مهدی؛ الکافی؛ کتاب مقدّس؛ الکشّاف؛ الکشّاف الموضوعی للقرآن الکریم؛ کشف الأسرار و عدّة الأبرار؛ الکلیّات؛ لسان العرب؛ مارکس و مارکسیسم؛ مجلّه اطلاعات سیاسی و اقتصادی؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ الملاحم و الفتن، ابن طاووس؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نجات بخشی ادیان؛ نهج البلاغه؛ نهج البیان؛ هزاره گرایی.

پی نوشت:
[1] الکلّیات، ج 1، ص 83 .
[2] لسان العرب، ج 6، ص 86، «زمن».
[3] قیام وانقلاب مهدی، ص 5 و 6 .
[4] روح المعانی، مج14، ج26، ص 80 ـ82 ؛ نمونه، ج21، ص 449 ـ 451.
[5] الفتن والملاحم فی آخرالزمان، ابن کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن طاووس.
[6] الغیبه، طوسی.
[7] الکشّاف الموضوعی، ج1، ص 97 ـ 102.
[8] التحقیق، ج 1، ص 46، «أخر».
[9] هزاره گرایی، ص 21.
[10] بحارالانوار، ج 40، ص 177؛ ج 2، ص 87 ؛ ج 9، ص 319؛ ج 12، ص 282؛ ج 14، ص 83 و 84 ؛ ج 15، ص 203؛ ج 16، ص 18 ـ 21؛ ج 20، ص 222؛ ج 21، ص 317 و 351.
[11] التحریر والتنویر، ج 26، ص 104.
[12] تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 303.
[13] نجات بخشی در ادیان، ص 13 و 14؛ علی و پایان تاریخ، ص15 25.
[14] هزاره گرایی، ص 25.
[15] نجات بخشی در ادیان، ص 13 و 14.
[16] قیام و انقلاب مهدی، ص 5 .
[17] اوستا، گاهان، یسنه 46، ب 3 و یَشتها، اردیبهشت، ب 10 ـ 17 و فروردین، ب 129؛ نجات بخشی در ادیان، ص 3 ـ 71.
[18] بحران دنیای متجدّد، ص 1 و اوپانیشاد، ص 772 ـ 774 و 737.
[19] بودا، ص 518 و 519 ؛ علی و پایان تاریخ، ص 23.
[20] کتاب مقدّس، اشعیاء 11 و 12، یوئیل 3 و 4، زکریا 9، دانیال 2: 44، و 7: 13 و 27.
[21] کتاب مقدّس، متی 24: 15 ـ 44، و رسل 2: 17 ـ 21.
[22] کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا 4 ـ 22؛ نجات بخشی در ادیان، ص 113 133.
[23] مارکس و مارکسیسم، ص 91 ـ 94.
[24] بحران دنیای متجدّد، ص 2، 20، 55 ، 105، 154 و 186؛ علائم آخرالزمان، ص 188 ـ 199، 200 و 318.
[25] «پایان تاریخ و آخرین انسانها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص 22.
[26] برخورد تمدّن ها و بازسازی نظم جهانی، ص 485 و 516 .
[27] تاریخ الغیبة الکبری، ص 233 ـ 239؛ تاریخ ما بعدالظهور، ص 33.
[28] قیام و انقلاب مهدی، ص 6 و 14.
[29] فلسفه تاریخ، ص 247 ـ 251.
[30] نهج البلاغه، ص 20؛ خاتمیّت، ص 21.
[31] صحیح بخاری، ج 4، ص 228 و 229.
[32] بیضاوی، ج 5 ، ص 284؛ من وحی القرآن، ج 21، ص 329.
[33] نهج البیان، ج 5 ، ص 135؛ نمونه، ج 23، ص 207.
[34] الدرّالمنثور، ج 8 ، ص 8 .
[35] الکشاف، ج 4، ص 459.
[36] الاتقان، ج 2، ص 252.
[37] خاتمیت، ص 36 ـ 39.
[38] الکافی، ج 1، ص 91.
[39] بحارالأنوار، ج 52 ، ص 124 و 125؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص206.